"Xərçəngi məhv edən virus yaradırıq" - Ölümsüzlüyü araşdıran azərbaycanlı alim

Həsən Babazadə – Pensilvaniya Universitetinin radiologiya şöbəsinin baş tədqiqatçısı, Ph.D., Yaponiyanın Kyoto Universitetinin Əczaçılıq fakültəsinin məzunudur.

Dr. Babazadə 2011-2014-cü illərdə Kyoto Universitetində bionanotexnologiya və əczaçılıq mühəndisliyi üzrə doktorluq dərəcəsi alıb. 2014-2016 illərdə Yaponiyanın The World Premier International Research Center Initiative (WPI), İnstitute for İntegrated Cell-Material Sciences mərkəzində çalışıb. 2016-cı ildən Amerikanın ilk universiteti sayılan Filadelfiya şəhərində yerləşən Pensilvaniya Universitetinin Raymond and Ruth Perelman School of Medicine tibb institutunda çalışır.
Medicina.az Həsən Babazadənin HafizTimes.com-a müsahibəsini təqdim edir.

-Hər il fevralın 4-də Dünya Xərçənglə Mübarizə Günü kimi (World Cancer Day) qeyd edilir. Çalışdığınız universitet və hospital da bu sahədə dünyaya ən son yenilikləri gətirən qabaqcıl mərkəzlərdəndir. Faktları öyrənmək və mifləri dağıtmaq üçün Həsən Babazadə nə söyləmək istəyər? Hazırda nə üzərində işləyirsiniz?

-Hazırda bir neçə layihə üzərində işləyirəm. Bilirsiniz ki, son bir neçə ildə Pensilvaniya Universiteti dünyaya çox mühüm və praktik yeniliklər gətirib hansı ki, indi yüz milyonlarla insanların həyatını xilas edir. Buna mRNA COVİD19 peyvəndini, dünyada ilk gen terapiyasını, xərçəng əleyhinə ilk CAR-T hüceyrə terapiyası və s. göstərmək olar.

Hazırkı tədqiqat maraqlarım əsasən xərçəngdə farmakoloji mexanizmləri müşahidə etmək üçün molekulyar görüntüləmə üsullarının hazırlanmasına yönəlib. Bu cür görüntüləmə metodlarını dünyada ilk dəfə biz yatarmışıq. Bu yaxınlarda "Journal of Nuclear Medicine" insanlar üzərində apardığımız T hüceyrələrini Pozitron Emissiyalı Tomoqrafiya (PET) ilə görüntüləyən minibody (qısa fraqmentli anticism) tətbiqinin faza 1 klinik tədqiqatın nəticələrini çap edib. Hazırda 2-ci faza kliniki sınaq getməkdədir. Sonuncu, 3-cü faza gələn ilə nəzərdə tutulub.

Onkoloji xəstələrdə faza kliniki sınaqları uğurla başa çatdıqdan sonra yaratdığımız minibody xəstələrə daha səciyyəvi diaqnoz və dəqiq müalicə strategiyalarını seçmək üçün bütün dünya onkoloq, radioloq və nüvə təbabəti həkimlərinin ixtiyarına veriləcək. İmmunoterapiya zamanı xərçəng əleyhinə reaksiyanı vizuallaşdırmaqla bədənin immun sisteminin şişlə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu anlamaq məni xüsusilə maraqlandırır.

Bu problemləri həll etmək üçün biz immun sisteminin PET və Tək Foton Emissiyalı Kompüter Tomoqrafiyası (SPECT) ilə görüntüləməsi üçün radiotraserlər, genetik reporter sistemləri, həmçinin radioizotoplarla bağlanmış fraqment anticisimlər (diabody, minibody, nanobody) yaradırıq. Bu sahələr tibb, əczaçılıq və biomühəndisliyin qarşılaşdığı interdissiplinar sahələrdir. Bu yüksək dinamik və innovativ sahəyə müsbət töhfə verməkdən çox məmnunam.

-CAR-T terapiyası nədir və Azərbaycanda tətbiq olunurmu?

-Bu terapiya leykemiya, limfoma kimi xərçənglərə olduqca qüvvətli, lakin istehsalı çox mürəkkəb olan kompleks gen-hüceyrə terapiyasıdır. Ximerik antigen reseptorlu (CAR) T-hüceyrələri xərçəng hüceyrələrini hədəf alacaq şəkildə laboratoriyada dəyişdirilir və xərçənglə mübarizə üçün yenidən xəstəyə qaytarılır. Bu müxtəlif xərçəng növlərinin müalicəsində əhəmiyyətli faydalar verir. İlk dəfə 2017-ci ildə Pensilvaniya Universiteti və Filadelfiya Pediatrik Xəstəxanası uşaqlarda acute lymphoblastic leukemia (ALL) üçün ABŞ Qida və Dərman Agentliyindən (FDA) CAR-T terapiyasına razılıq aldı. Vaxtilə ölüm faizi çox yüksək olan bu xəstəliyin, CAR-T terapiyanın tətbiqindən sonra sağalma göstəricisi 90%-i keçir. Bu çox böyük nailiyyət və göstərici olsa da bəzi problemlər hələ də qalmaqdadır. Xüsusilə CAR T-hüceyrələrinin bədəndə paylanmasını, canlılığını və miqdarını izləmək üçün lazım olan diaqnostik üsullar yoxdur. Ona görə də müalicəni izləmək və effektivliyini qiymətləndirmək çox çətindir və dolayıdır. Üzərində işlədiyim layihələrdən bir neçəsi bu problemin həllinə fokuslanıb.

Bu məhdudiyyəti aradan qaldırmaq üçün CAR T-hüceyrələrini izləyə bilən yeni reporter gen kimi çıxış edən RNA aptamer (qısa RNA zənciri) hazırladıq. Bu barədə 2022-ci il iyun ayında Vankuverdə keçiriləcək SNMMİ cəmiyyətinin beynəlxalq konfransında çıxış edəcəyəm. Digər istiqamət insan immun sistemi aktivləşməsinə cavabdeh CD69 markerini izləmək üçün yeni molekulyar prob hazırlamaqdır. Bu xüsusilə immunoterapiya alan onkoloji xəstələrə çox vacibdir.

Əfsuslar olsun ki, hələlik CAR-T terapiyası dünyanın çox az mərkəzində tətbiq oluna bilir. Bunun həm qanuni tənzimləyici, həm də texniki səbəbləri var. Bu bildiyimiz inyeksiya oluna biləcək dərman deyil və bu cür müalicə metodlarını tətbiq etmək üçün yüksək səviyyəli biotexnoloji istehsal olmalıdır. Ona görə ki, "dərman" insandan alınan, genetik modifikasiya olunub yenidən insana qaytarılan canlı hüceyrələrdir. Genetik modifikasiyaları təqdim etmək üçün bir çox hallarda viruslardan istifadə edirik hansı ki, istehsal prosesini bir az da qəlizləşdirir.

-Onkoloji xəstəliklərdə immunoterapiya ən müasir müalicə üsullarındandır. Hətta üsulu kəşf edən insanlardan biri sizin məzunu olduğunuz Kyoto Universitetinin professor Tasuku Honjodur və bu işlərinə görə 2018-ci ildə Nobel mükafatı alıb. Qeyd etdiniz ki, bu sahədə də işlər görürsünüz. Daha nə əlavə edərsiniz?

-Bəli, immunoterapiya onkoloji problemlərə ən müasir yanaşmalardandır və ümumilikdə dünyada onkoloji xəstəliklərin artım trempinin istiqamətini azalmağa doğru dəyişib. Əfsuslar olsun ki, onkoloji xəstələrin yalnız 25-30%-i bu müalicəyə müsbət cavab verir və bunun səbəbi tam aydın deyil. İmmunoterapiya kontekstində də prosesləri müşahidə etmək üçün mövcud görüntüləmə vasitələri yoxdur. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün – yəni onkoloji xəstənin terapiyaya cavab verib verməyəcəyini müalicə başlamazdan əvvəl müəyyən etmək üçün, qeyri-invaziv texnologiya hazırlayırıq və bu istiqamətdə xeyli iş görmüşük. Bu məqsədlə, insan immun aktivləşdirmə markeri olan CD69-a hədəflənən pozitron tomoqrafiyası üçün diabody (qısa ölçülü fraqment anticism) yaratdıq. Gələn il bu məhsulun patenti və insanlarda klinik fazalara daxil olunması nəzərdə tutulub.

-Qeyd etdiniz ki, CAR-T terapiyası leykemiya, limfoma kimi onkoloji xəstəliklərə qarşı çox qüvvətlidir. Bəs digər xərçəng növlərinə necə?

-Qaldırdığınız suallar bir növü bu sahənin pilləli inkişafı zamanı dünya alimlərinin qarşılaşdığı suallardır. Hazırda CAR-T terapiyası leykemiya, Non-Hodgkin limfoma, Hodgkin limfoma və miyeloma kimi qan və sümük iliyi xərçənglərində effektlidir. Digər bitişik toxuma və orqan şişlərinə terapevtik təsiri yoxdur. Bu sahədə bir neçə biotexnologiya və əczaçılıq şirkətləri ilə sıx əməkdaşlıq edirik. Bu problemi həll etmək üçün yeni tip genetik modifikasiyalı hüceyrələr – CAR-Makrofaqları yaratmışıq. Keçən il bu layihənin pre-kliniki fazası mənim başlıca işlərimdən olub və alınan data əsasında insanlara dozalanma müəyyən edilib, FDA təsdiqi üçün yeni müalicə metodu göndərildi. Artıq insanlarda faza 1 mərhələsi başlayıb. Bu layihənin nəticəsi CAR-T qədər qlobal olacaqdır, amma xeyli iş hələ qarşıdadır.

-Söhbətimizin əvvəlində qeyd etdiniz ki, genetik modifikasiyalı CAR-T hüceyrələrin, o cümlədən də CAR-Makrofaqların alınmasında canlı viruslardan istifadə edirsiniz. Çox maraqlıdır, onları hansı məqsədlərlə istifadə edirsiniz və bu virusların təhlükəsizliyinə nə cür nəzarət olunur?

-Bütün proseslərdə transduksiya zamanı xarici genetik materialın insan T və ya makrofaqlarına daimi yeridilməsi üçün lentivirus və ya adenovirus kapsidlərdən istifadə edirik. Biotexnoloji prosesin bir hissəsi kimi, bu tip virusları laboratoriyalarda yaradırıq. Bir növü virusun öz genini insan hüceyrəsinə daxil etmək qabiliyyətindən öz məqsədlərimiz üçün istifadə edirik. Bu halda bizə lazım olan geni (məsələn CAR genini) virusa kodlaşdırırıq. Daha sonra həmin virusu istehsal edirik və onkoloji xəstədən alınmış T immun hüceyrələrini (gələcəkdə də makrofaqları) yoluxdurub CAR genini hüceyrə xromosoma daimi daxil edirik. Daha sonra həmin hüceyrələri xəstənin orqanizminə geri qaytarırıq. Bu cür aktivləşmiş CAR-T hüceyrələri orqanizmdə olan xərçəngi məhv edir. Bu viruslar virulent olmadığına görə 2-ci dərəcəli biotəhlükəsizlik səviyyəsi kifayət edir.

Telegramda izləyin

instagramda izləyin